"Bakmak ve Görmek"

Ortaokuldaki  edebiyat dersi kitaplarımdan bir pasajın başlığı yer etmiş kafamda:  “Bakmak ve Görmek”. Geçenlerde hafızasına güvendiğim bir arkadaşıma;

“Yanılıyor, dahası saçmalıyor olabilirim ama bu başlığa sahip yazıyı anımsıyor musun?” diye sorduğumda, duraksamaksızın;

“Biz her tür saçma sapan travmanın arasında bir de bu yazının ağırlığı altında ezilen bir nesiliz Vladimir, arasıra saçmalamızdan doğal ne olabilir?” karşı sorusuyla yanıt verdi bana. Yazıda neye bakıyorsak onu görebildiğimizin, bakmanın aslında görebilirliğimizi olumsuz yönde etkileyebildiğinin anlatıldığını ilave etti ardından. Arkadaşımın açıklamaları anlamsız gelebilir konuyu ilk kez düşünenlere, fakat ben onun söylediklerinde doğruluk payının hayli yüksek olduğuna inanıyorum.

1960’lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde bir üniversitede “Görünmez Goril Deneyi” adı verilen bir deney yapılıyor. Amaç algıda seçiciliğin görmemizi ne ölçüde etkileyebileceğini test etmek. Aynalar ile çevrilmiş bir sahada basketbol oynayan iki takımın kısa süreli müsabakası filme alındıktan sonra deneklere izletiliyor. Deneklerin görevi topun kaç kez yere değdiğini saymak. Maçın ortalarında sahaya bir goril girerek oyuncular arasında gelişigüzel koşuşturuyor, arada gözlerini kameraya dikip göğsünü yumrukluyor. Goril kılığına girmiş bir öğretim görevlisinden başka biri değil bu. Müsabaka bittiğinde deneklerden topun yere değme sayılarına dair gözlemleri alınırken, başka bir şey görüp görmedikleri soruluyor. Yarıdan fazlası sahada bir de goril olduğunu duyunca çok şaşırıyor, dahası inanmıyorlar. Filmi tekrar izlediklerinde koskocaman gorili nasıl gözden kaçırdıklarına hayret ediyorlar.

Yaklaşık on sene kadar önce bu deney tekrar ediliyor. Aynasız bir sahada, beyaz formalı takım ile siyah formalı takım basketbol maçı yaparken kaydediliyor. İzleyicilerin görevi bu kez beyaz formalı takım oyuncularının kaç kez topa dokunduklarını saymak. Aralarında geçmişte yapılan goril deneyini bilenlerin sayısı yüzde elliden fazla olmasına rağmen, gorili görebilenlerin sayısı hayli az. Sahadaki gorilden bahsedilince izleyenler yine inanmıyor, filmi tekrar izlerken gorili görerek şaşırıyorlar. Bu yeni deneyi yapan bilim adamlarının bir de oyunu var izleyicilere, basket maçı esnasında sahada dolaşan tek yabancı sağa sola ataklar yapan goril değil. Bir de şemsiyesinden destek alarak zorla yürüyebilen yaşlı bir kadın var, sahanın bir ucundan diğer ucuna ağır aksak yürüyor. İkinci izletim sonrasında deneklere sahada dikkatlerini çeken başka bir gariplik olup olmadığı sorulduğunda, yaşlı kadını gören sayısının çok az olduğu ortaya çıkıyor.

Neye bakıyorsak onu görüyoruz. Sahadaki topu saymaya odaklandığımızda, oyuncuların etrafında dolaşan koskocaman, hareketli goril de zorlukla yürüyebilen yaşlı bir kadın da gözden kaçabiliyor.  

Arkadaşımın dediği saçma sapan travmaların ağırlıklarının hissedildiği günler geride kaldı. Artık bakmaya odaklı yıllardayız. Herkes bakıyor, bakanların çoğu bir taraftan da kendisi görülsün istiyor. Görülme isteğinin önemini ilk fark eden kişi Andy Warhol. Herkesin bir gün 15 dakikalığına meşhur olacağı kehaneti ona ait. Paylaşım sitelerinin yaygınlaşması, facebook, twitter, instagram gibi adresler sayesinde bu kehanetin çoktan hayata geçtiğini söylemek mümkün. Herşey çok çabuk yayılıyor, aniden unutuluyor. Vecizeler birbiri ardına patlıyor. Aslında verdikleri mesaj çok açık: “Bana bakın”, “Bana bakın”, “Ben de buradayım”, “Benim de diyeceklerim var”. En çok zıplayanın en fazla dikkati çektiği sanal düzlemde  ne kadar ömrü olabilirse o kadar ömrü var vecizelerin.

“Bana bakın, bana bakın” beni “beğenin”e dönüşüyor. Bakıyor ve bir tuşa basarak “beğen”imiz yerleştiriyoruz. Beğenmekten sonraki adımımız belli, unutmak. Beğen ve unut. Bu kadar kısa, net ve acımasız.

Fotoğrafla mı başladı her şey yoksa TV kanallarının yaygınlaşması ile mi, kesin olarak söylemek güç. Ancak reklam görselliğine takılı kalmış bir toplum içinde yaşadığımız kesin. Dikkati dağınık, algısı körelmiş bir insan kalabalığıyız artık. Bakıyor, görmek istediğimizi görüyor ve görebildiklerimizi derhal unutuyoruz. Başka türlü olmamız beklenmemeliydi zaten. Tüketim toplumunun beslendiği görsellik algılamamızı zedeledi. Anlık, tüketilebilir, geçici, yerine yenisi konulabilir nesneleri arzulamaya yöneltiliyoruz sürekli. Bak, gör, arzula, sahip ol, yerine yenisini koy ve unut.

Sanat bakmayı gerektirir. Müzelere, sanat galerine gidilip sanat eserlerine bakılır. Bakmayıp da ne yapacağız değil mi? Bir sanat eserine baktığımızda onda hayatın bizi tırmandırmış olduğu nokta kadarını alabiliriz. Sanat eserinden görebileceğimiz, kendimiz kadardır. O eserin bizi bulunduğumuz basamaktan bir adım yukarıya taşıma şansı olabilir. Görebilen gözler için sanat eseri insanın kendisi ile vedalaşması da olabilir, çünkü bir daha o eserle karşılaşmadan önceki halimiz olamayız. Hayatın bizi getirdiği nokta “Bunda ne var, ben daha güzelini yapabilirim” de dedirtebilir. Tamamen o eserle karşı karşıya kaldığımız ana kadar biriktirdiklerimiz ile ilgili sanat eserinde görebileceklerimiz.   

Reklamlar da bakmayı gerektirir, üstelik onlara bakmak için yerimizden kalkmamıza bile gerek yok. Oturduğumuz yerden, her an üzerimize üzerimize gelenlere bakın: saç dökülmesine son, daha iri göğüsler, pırıl pırıl saçlar, paranızı bankamızda altına çevirin, altınlarınızı bankamıza getirin, eskisini getirin yenisini götürün, mutluluğu rezidanslarımızda yakalayın, tatile çıkın, uçun, bize gelin, dondurma yiyin, yüz kremi sürün, hassas dişler, mobilyalarınızı değiştirelim, tüketin, tüketin, borca girin yine tüketin.  

Reklamlara bakınca ne görüyoruz? Marka isimleri? Şöhretli İnsanlar? Zengin hayatlar? Güzel, seksi insanlar? Zayıf insanlar? Para? Şaşaa?... Hepsi? Sayı üç aşağı beş yukarı çoğaltılabilir. Maruz bırakıldığımız, görmemiz beklenen, ufkumuzu belirleyen klişeler bunlar. Bak, görülmesi isteneni gör, yerine yenisi konuluncaya kadar bakmaya devam et, yenisi gelince unut. Görmemiz gerekenleri belirleyenler, reklam şirketlerinde sinema yönetmeni olma hayalleri kuran bir grup bulunduğu yerde olmayı istemeyen, işinden nefret eden, başka bir şeye dönüşmeyi, ön plana çıkıp daha çok görülebilmeyi arzu eden insan.  

Bak, gör, unut refleksi içinde hayatımızın etkilenmemesi mümkün mü? Gözlerimizin önünde birbiri ardına cereyan eden felaketler, savaşlar, şiddet, şiddet mağduru kadınlar, on binlerce insan ölümü. Sürekli bunlara bakınca önemini yitiriyor bazı şeyler değil mi?  Anlam önemini kaybediyor. Bak, gör ile unut komutlarının arasına üzül komutu da giriyor.

Görünmez Gorilleriz aslında her birimiz, görülebilme, dahası beğenilme umudu ile zıplıyor, kendi göğüslerimize yumruklar atıyoruz. Bakıyoruz, içinde bulunduğumuz durumu  göremiyoruz.

Görebilmenin bu kadar zor olduğu bir dünyada bakmaya odaklanmak hazin değil mi sizce? 

Kolaj: Yedi Adam Bir Kişi -D.M.

Meraklısına Linkler:

Invisible Gorilla